نشریه مطالعات تاریخی
پیاپی 79 (زمستان 1401)

ساواک که به اهمیت شبکه وجوهات به عنوان سازوکار تامین مالی نهضت امام آگاه بود، تلاش می کرد به شیوه های گوناگون کارآیی آن را مختل کند. این اقدامات در زمره اقدامات اطلاعاتی و عملیاتی قرار می گرفت و گستره ای از شیوه های مختلف کسب خبر مانند مراقبت و کنترل تا نفوذ و بازجویی، ایجاد محدودیت برای نمایندگان امام خمینی در شبکه وجوهات شرعیه و اقدام به تبعید وکلا را در بر می گرفت. در برابر این اقدامات اطلاعاتی و عملیاتی ساواک، اعضای شبکه وجوهات شرعیه در رده ها و مناطق مختلف، تلاش می کردند مانع نفوذ ساواک به درون شبکه و کسب اطلاعات و مستندات درباره فعالیت ها و ساز و کارآن شوند. وکلای رده بالا و دیگر اعضای این شبکه با رعایت احتیاط و حزم امور را پیش می بردند و رعایت این ملاحضات توسط مدیران شبکه وجوهات بسیار مهم بود؛ زیرا سبب استمرار فعالیت شبکه و فراهم آوردن پشتوانه های مالی نهضت بود. بخشی از این کشاکش اطلاعاتی میان ساواک و نمایندگان شبکه وجوهات شرعیه در اسناد ساواک، ثبت شده است. نوشتار پیش رو می کوشد با اتکاء به داده های این اسناد به بررسی اقدامات مقابله ای اعضای شبکه وجوهات علیه طراحی ها و اقدامات ساواک بپردازد.

این مقاله در صدد است با تاکید بر اسناد تاریخی و گزارش های ساواک، نحوه مصرف و تخصیص وجوهات شرعی در نهضت امام خمینی در سه حوزه اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را بررسی و توصیف کند. وجوهات شرعیه از جغرافیای جهان اسلام تحویل نمایندگان امام خمینی می شد. چگونگی مدیریت این وجوه و نحوه تخصیص آن موضوع مهم و شایسته بررسی های عمیق است. مطالعه اسناد و دیگر منابع نشان می دهد که علاوه بر امور مذهبی و تبلیغی، از این وجوه برای مبارزه سیاسی و حمایت از فقرا و مستمندان استفاده می شد. همچنین بخشی از وجوهات برای کمک به حل مشکلات جهان اسلام و حمایت از نهضت های اسلامی مصرف می گردید. در عرصه فرهنگی نیز بخشی از این وجوه صرف تقویت حوزه های علمیه و طلبه های علوم دینی انجام می گرفت. بررسی ها نشان می دهد که امام خمینی با ایجاد شبکه ای از نمایندگان در نقاط مختلف کشور تلاش کرد از وجوه شرعیه برای توسعه فعالیت های دینی، کمک به نیازمندان و مبارزه علیه حکومت پهلوی استفاده کند.

تصریحات الخطیره مجموعه نقطه نظرات آیت الله العظمی خوئی است که درباره مسائل مختلف سیاسی، در نیمه اول تیر1342 ، در قالب یک مصاحبه از ایشان منتشر شد. اگر چه سیاست ورزی آقای خوئی ابعاد متنوع و متکثری دارد، اما این سند گویای عمق ژرف اندیشی و همه جانبه گری آیت الله در اندیشه و عمل سیاسی است. او در این مصاحبه با اشاره به مبانی سیاست دینی، خطر صهیونیزم را برای جهان اسلام شرح می دهد و در ادامه ضمن بیان چرایی مبارزه با حکومت پهلوی، مردم را به مبارزه با آن فرا می خواند. با توجه به جامعیت و شفافیت مواضع آیت الله خوئی در التصریحات الخطیره؛ در این نوشتار، پس از مقدمه ای کوتاه از اوضاع زمانه انتشار این مصاحبه، متن کامل مطالب ایشان به همراه برخی توضیحات تقدیم می گردد.

تاریخ نگاری محلی برای بازسازی تاریخ یک منطقه، نیازمند متون و منابع دست اول مانند اسناد دولتی است. تولید و فراوانی این دسته از منابع در دهه های اخیر با گسترش نهادها و ادارات دولتی در مناطق مختلف کشور در پیوند بوده است. این اسناد که بنا بر ضررورت های اداری تولید شده اند از سویی ویژگی ها، الگوها و فرم ملی و فرامحلی دارند و از سوی دیگر محتوای آنها با اختصاصات و ضرورت های محلی آمیخته شده است. آنها افزون بر کارکرد اداری، برخی وجوه حیات در مناطق مختلف را بازتاب داده و برای مورخان تاریخ محلی اهمیت دارند. اسناد ساواک در چنین چارچوبی قرار می گیرند و ضمن دارا بودن ویژگی های امنیتی، ملی و فرامحلی، ناظر به حضور اشخاص و وقوع رویدادها در مناطق تحت پوشش واحدهای اداری آن سازمان هستند و بخشی از مصالح مورد نیاز و علاقه مورخان محلی را فراهم می آورند. اما استفاده از این اسناد، برای پژوهش در تاریخ محلی نیازمند توجه به فرم، ویژگی ها و محتوای آنها است. در نوشتار پیش رو اهمیت اسناد ساواک برای پژوهش در تاریخ محلی ایلام مورد بررسی قرار گرفته و دامنه محتوا و محدودیت آن ها برای بازسازی تاریخ این منطقه ارزیابی شده است.

رژیم پهلوی پس از دستگیری امام خمینی در سال 1342 با تحت فشار قرار دادن آن حضرت در حبس و حصر سعی داشت رهبر نهضت اسلامی را از قیامی که آغاز کرده بود، باز دارد. از این رو رئیس ساواک، اولین بار قبل از انتقال امام خمینی از پادگان عشرت آباد به خانه ای در داوودیه به دیدار ایشان رفت و تلاش کرد ضمن اعلام انتقال وی به خارج از پادگان به نوعی امام را به عقب نشینی یا همراهی ترغیب کند که از این کار نتیجه ای حاصل نشد. اما روز 12 مرداد 1342 روزنامه های کیهان و اطلاعات بنا بر توطئه ای از پیش طراحی شده، خبر مصالحه و عقب نشینی روحانیان بازداشتی را منتشر کردند. روزنامه اطلاعات فردای آن روز مقاله ای دیگر با همان مضامین چاپ کرد. این جریان سازی رسانه ای با واکنش منفی روحانیون و طبقات مختلف جامعه مواجه شد. مرحله بعدی تلاش حکومت جهت همراه نشان دادن امام خمینی با رژیم پس از آزادی معظم له از حصر و انتقال به قم در شامگاه 15 فروردین 1343 بود. پس از چاپ مقاله روزنامه اطلاعات در روز 18 فروردین به نام اتحاد مقدس بین روحانیان و دولت و اطلاع ایشان از محتوی آن، امام در همان جلسه به آقای خزعلی دستور داد به منبر برود و موضوع را تکذیب کند. رهبر قیام 15 خرداد سپس مجموعه ای از اقدامات را به اجراء گذاشت تا توطئه رژیم را خنثی کند. پژوهش حاضر به تبیین و تحلیل اقدامات امام خمینی و روحانیان برای مقابله با جریان سازی مذکور با استفاده از اسناد، منابع کتابخانه ای و خاطرات پرداخته است.

روابط ایران و آمریکا با روابط فرهنگی در قالب فعالیت های هیات های میسیونرهای مذهبی آمریکایی در منطقه آذربایجان آغاز شد. مبلغان مذهبی آمریکایی در ابتدا با عنوان فعالیت مذهبی در میان مسیحیان، وارد ایران شدند ولی به تدریج فعالیت ها و تبلیغات مذهبی آنها در میان همه مردم ایران گسترش یافت. عملکرد مبلغان آمریکایی نشان می دهد که آنها در پی گسترش نفوذ فرهنگی آمریکا در جوامع مقصد بودند و با برنامه «احیای روح آسیا»، جهانی سازی فرهنگ و مذهب کشور خود را دنبال می کردند. این فعالیت ها در واقع حمله و تعرضی به فرهنگ ایران بود. در این مقاله فعالیت مسیونرهای آمریکا از سال 1210خ هم زمان با ورود اولین گروه مبلغان مذهبی تا سال 1310خ در ایالت آذربایجان مورد بررسی قرار می گیرد. سئوال اصلی پژوهش این است که مبلغان مذهبی آمریکا به عنوان اولین کارگزاران دیپلماسی آمریکا چه اقداماتی در آذربایجان انجام دادند و پیامد این اقدامات چه بود؟ مدعای این پژوهش آن است که مبلغان آمریکایی فعالیت خود را با ساخت کلیسا، مدارس و بیمارستان در آذربایجان شروع کردند و در پوشش اقدامات انسان دوستانه، در جهت هدف اصلی خود یعنی گسترش حوزه نفوذ آمریکا تلاش کردند.